Digital Architecture Beyond Computers

آشنایی و الفت ما با جهان رقومی، که اکنون دیگر همان جهانِ زیستِ روزمرۀ ما است، با میانجی‌گری افزارهایی سخت و نرم، به‌عنوان خدمتگزارانی همراه و همه‌کاره، صورت می‌پذیرد. جهانی دیگر و همواره در حال دگرگونی که با ظاهری بسیار فروتنانه، ما را برای امروزی بودن، به بهره‌گیری از ابزارهای روزآمد و به زیستن در آداب تعریف‌نشده و تحدید‌ناپذیر خود فرامی‌خواند. جهانی که سفینۀ سفر به آن را در نگاهی کلی، رایانه نامیده‌ایم
بهره‌بردن از این ابزارها، تنها به‌معنای سرعت و سهولت در انجام کارها و دستیابی به اهدافی مشخص‌شده نیست، چراکه استفاده از آن‌ها به‌منزلۀ پذیرش سازوکارها، روش‌ها، فرآیندها و حتی آن‌گونه که خواهیم دید، فرجام‌های ناشی از نحوۀ جمع‌آوری داده‌ها و چگونگی «برنامه‌ریزی» آن‌ها است. فارغ از پیامدهای فرهنگی و اجتماعی ناشی از همدلی ما با این افزارها، این جهان در لبه‌های قابل‌تصور خود، ما را با چالش‌های اخلاقی نیز مواجه ساخته است. نگرانی‌های موجود از چگونگی شکل‌گیری و هم‌آمیزی هوش مصنوعی با ما، ترس و امیدِ همزمان در رویارویی با انسانِ آمیخته با رایانه، دشواری تصور فردا و نگرانیِ بریدن از ریشه‌های انسانی وجود ما و بسیاری دیگر از این دست. این در‌هم‌آمیزی، نه‌تنها در امور روزمره -که ما را در مقام کاربر ‌و سوار بر توسنی رهوار متصور می‌سازد-، بلکه در حرفه و عمل فرهنگی و مدنی ما نیز نقشی به‌شدت راهبرانه و اساسی یافته است. جایی که اسب راهوار ما، روز به روز بیشتر، به سواری راهبر و هدایت‌گر تبدیل می‌گردد، تا ما را به جهانی ناشناخته‌تر و مرموزتر هدایت نماید
علوم رایانه و تفکر رقومی، یک‌شبه بر زمین نازل نگردیده است. این افزارها و دانش و منطق مستتر در آن‌ها، «ریزوم»‌های بی‌ریشه و غلتان در مقابل چشمان حیرت‌زدۀ ما نیستند. ریشه‌های این تفکر در پهنه‌های گوناگونی از دانش بشری، تاریخ علم و فن‌آوری، منطق و ریاضیات، فلسفه و هنر گسترده است. به‌یقین، شناسایی این ریشه‌ها، نه‌تنها منجر به درکی بهتر از جهان پیش رو و رفع بخشی از نگرانی‌های موهوم می‌گردد، بلکه توانایی چیره‌شدن بر موقعیت و استفادۀ خلاقانه از این ابزارها را فراهم خواهد نمود. شاید این وجه از کتاب حاضر، مهم‌ترین و اصیل‌ترین ویژگی آن باشد. نگارنده در این کتاب، با پرداختن به تبار فرهنگی «طراحی رایانشی» و کنکاش در ریشه‌های تاریخی «معماری رقومی»، پایه‌ها و بنیان محکم و همچنین روند شکل‌گیری آن را ترسیم نموده است؛ اما اصالت و اهمیت این کتاب در پرداختن به گذشته نیست. آن‌چه این اثر را متمایز و برجسته ساخته است، بازنمایی گذشته و تاریخ تفکر رقومی به‌گونه‌ای است که خواننده را، با ارائۀ چشم‌اندازی قابل‌درک، به سوی آینده تهییج می‌نماید. متن پیش روی شما، افزون بر فراهم‌سازی شرایط تأمل و درک، زاینده و بارور است
نگاهی به اطراف اگر بیاندازیم، انبوه معماران و آموزندگانی را خواهیم یافت که سرآسیمه به دنبال آموزش آخرین ویرایش از نرم‌افزارهای «طراحی با کمک رایانه» هستند. این تنها راه ممکن برای باقی‌ماندن در حرفه، گسترش کارآیی و مهارت‌ها، و شیوه‌ای مطمئن برای دیده‌شدن است.‌‌ بیگانگی با این افزارها، به‌منزلۀ بیگانه‌بودن با جهان پیشِ رو و راه‌نیافتن به دنیای حرفه خواهد بود. سازوکارهای صنعت ساختمان، دفاتر طراحی و سازمان‌های حرفه‌ای به‌گونه‌ای تغییرشکل یافته و خواهند یافت که دیگر مجالی برای حضور افراد نیاموخته و نیامیخته با رایانه باقی نخواهند گذارد. سال‌هاست که دیده‌شدن معماران پیشرو، به‌شدت، وابسته به وابستگی -و حتی سرسپردگی آنان- به غمازی رایانه و عالمان پنهان آن بوده است. معمارانی که در مسیر تبدیل نرم‌افزارهای اولیۀ «ترسیم با کمک رایانه» به نرم‌افزارهای «طراحی با کمک رایانه» و در نهایت طراحی فراانسانی، و در بهت و شعف ناشی از امکانات تولید و ساخت فرم‌های خارج از تصور و شگفت‌انگیز با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای «ساخت با کمک رایانه»، در بسیاری موارد هم خود و هم اهداف و خواسته‌های انسانی خود را به فراموشی سپرده‌اند. در گفت‌و‌گو با کثیری از آموزندگان امروزی معماری، تفاوتی دردناک قابل‌تشخیص است؛ تفاوت در تعریف «معمار» و جایگاه فرهنگی و اجتماعی او. مناقشه در مورد نقش معمار، جدلی اصیل و شایسته بوده و هست؛ اما مشاهدۀ روند تقلیل او به «کارور» (اپراتور) و یا نشاندن او در جایگاه استثمارگری کور و غریبه با سرزمین نو، ما را به تأملی جدی فرامی‌خواند. در چنین شرایطی، مطالعۀ کتاب حاضر و آموختن از نحوۀ نگاه و همچنین دقت نظر نگارندۀ آن، بسیار ثمربخش و راه‌گشا خواهد بود.
بوتاتسی در این کتاب موفق به تولید متنی گردیده است که من، در رویارویی با دانشجویان معماری و همچنین تجربۀ فعالیت حرفه‌ای از دورانی پیش از حضور فراگیر رایانه تا امروز، سال‌ها در پی آن بوده‌ام. اهمیت نشر این نحوۀ نگاه و ترویج چنین پژوهش‌هایی باعث شد که لحظه‌ای در ضرورت ترجمۀ آن، با وجود ناآزمودگی خود در این عرصه، شک نکنم. امید است خوانندۀ محترم ضمن تذکر و اصلاح این ناآزمودگی‌ها، به چند نکتۀ اساسی توجه نماید: نخست آنکه با وجود اشراف و تلاش ستودنی بوتاتسی برای شناسایی هرچه دقیقتر ریشه‌ها و تبار طراحی رایانشی، آشنایی ژرف‌تر نگارنده با زادبوم فرهنگی‌اش، سبب گردیده تا بیشترین مثال‌ها و سرچشمه‌های مورد اشارۀ او معطوف بر سیر فرهنگی و تمدنی غرب و به‌ویژه ایتالیای بعد از باروک و رنسانس باشد. بنابراین به خواننده توصیه می‌گردد که متن پیش رو را، بیش‌ از همه، با نگاهی روش‌شناسانه مطالعه نموده و اشارت‌های نویسنده را ختم کلام فرض ندارد. در ترجمۀ حاضر، به‌ناچار و برای پرهیز از این مشکل، به مواردی از حضور تفکر پیشارقومی و ریشه‌های طراحی و ریاضیاتی آن در عرصه‌های زمانی و مکانی خارج از دایرۀ توجه نویسنده، اشاره گردیده است. نکتۀ دوم آنکه، متن اصلی تا حد زیادی برای خوانندۀ حرفه‌ای و جستجوگر نگاشته شده است. دست‌یازیدن به حوزه‌های بسیار متنوع از دانش و مهارت بشری، تنها با اشاره‌های کوتاه به نمونه‌ها و پروژه‌های متعدد، و اکتفا به ذکر مراجع قابل‌رجوع آن‌ها، وضعیتی به‌ظاهر ناگزیر و برای پرهیز از تطویل کلام بوده است. در ترجمۀ حاضر و با توجه به ناآشنایی دانشجویان معماری با بسیاری از این مثال‌ها و یا نمونه‌ها، سعی گردیده تا حد امکان و با اضافه نمودن اطلاعات متنی و تصویری از نمونه‌ها و ارائۀ پاره‌ای تعاریف و پیشینه‌ها، خوانش متن برای خوانندۀ ایرانی تسهیل گردد. این دو نکته در نهایت باعث گردید ‌کتاب پیش روی شما، به‌ناچار، به آمیخته‌ای از ترجمه و تألیف (گردآوری) بدل گردد؛ چیزی که من در ابتدا از آن پرهیز داشته‌ام. بدیهی است برای حفظ اصالت متن اصلی، تمامی بخش‌های اضافه شده به آن ، چه در متن کتاب و چه در پانویس‌ها، در محدودۀ داخل کروشه‌ها [مثل این] آورده شده است
توسعۀ فن‌آوری‌های نوین همواره با ظهور واژه‌های نو (یا ترکیبی) و در مواردی نیز واژگان بی‌ریشه همراه بوده است. در این میان، حوزۀ علوم رایانه و طراحی رقومی، به دلیل ترویج آن از طریق انواع ابزارها و روش‌های جدید و همچنین به دلیل تاثیرپذیری از حوزه‌های بسیار متنوعی از دانش بشری، به شکلی وسیع‌تر تولیدکنندۀ تعداد بی‌شماری از واژه‌های جدید و یا به‌کارگیری برخی از واژگان در معنای تخصصی جدید بوده است. این میزان از تولید واژگان، در کنار تعداد بسیار کم‌شمار متون تخصصی فارسی در این حوزه، و مهم‌تر از همه، بی‌توجهی ما برای ترجمان به‌هنگام مفاهیم کلیدی، کار را به جایی رسانده است که امروز تنها از روی حروف ربط و چیدمان جمله‌ها ممکن است متوجه شویم فردی متخصص در این حوزه، در حال مکالمه و یا نوشتن به زبان فارسی است. در ترجمۀ این کتاب سعی گردیده تا حد امکان برای رفع این مشکل تلاش گردد
ترجمۀ واژگان کلیدی و تخصصی در این کتاب، که بخش قابل‌توجهی از آن‌ها هنوز معادل مصوب در فرهنگستان یا پذیرفته‌شده نزد متخصصان نداشته‌اند، به چند روش صورت پذیرفته است. آنجا که ترجمۀ خود واژه و یا اجزاء یک واژۀ ترکیبی ‌امکان انتقال کامل مفهوم را فراهم نموده از این روش استفاده گردیده است. معادل‌هایی چون پایگاه‌داده، ترازبندی، قفس‌بندی و پویش از این جمله هستند. در مواردی که ترجمۀ واژه‌به‌واژه (تحت‌اللفظی) توانایی لازم برای انتقال معنا را نداشته است، از روش معادل‌یابی مفهومی استفاده گردیده است. معادل‌هایی همچون تبدیل‌شکل، برکشیدن و بی‌قصدی با این روش پیشنهاد گردیده‌اند. در مواردی نیز با واژه‌هایی ساختگی روبرو هستیم که معادل‌سازی را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازند. به‌طور مثال واژه «پیکسل» که خود از ترکیب و تغییر‌شکل دو واژۀ دیگر حاصل آمده وترجمۀ لفظی آن نیز به تولید واژۀ ساختگی دست‌دوم و ایجاد دشواری‌های دوچندان در انتقال مفهوم، منجر می‌گردد. در این موارد از معادل‌سازی برای اینگونه اسامی ساختگی پرهیز گردیده است. واژه‌های «وکسل» و «مکسل» نیز مثال‌هایی از این وضعیت هستند
در خاتمه، امید است ترجمه و نشر کتاب حاضر گامی هرچند کوچک برای تعمیق نگاه و ترویج حضور موثرتر معماران در فرآیند‌های طراحی رقومی، در مقام مولد و خالق اثر، باشد

علیرضا مستغنی
بهار 1402