The evolution of the Iranian house in the Qajar period

“دورۀ آموزشی “سیر تحول خانۀ ایرانی در دورۀ قاجار

معماری، چهرۀ مصنوعِ ما است.

اولین رویارویی انسان با طبیعت، انتخاب آگاهانه یا نیمه آگاهانه‌ای برای رفع نیازهای روزمره، توالد، پناه گرفتن و ارتزاق بود. شاید معماری با مفهوم سرپناه در ذهن نیاکان ما زاده شد و جسمیت فیزیکی آن به قصد پوشاندن ضعف جسمانی انسان در مقابل طبیعت به‌کار رفت. بعدتر اما، همراه با خواسته‌هایی بسیار فراتر، پیرایه‌ها و افزونه‌هایی بر این پیکره ظاهر شد که از مجموعۀ روحیات، عقاید، آمال و امید آدمیان نشأت می‌گرفت. نتیجه آن که معماری از این پس به آیینه‌ای مبدل شد: آیینه‌ای تمام‌نما که تصویرگر پنهان‌ترین زوایای وجود انسان و قادر به رونماییِ حقیقت او بود.

انسان در تعامل با محیط کالبدی اطرافش، همواره بیشترین وابستگی را با خانه داشته است. خانه در همۀ جوامع به عنوان محیطی تحت اداره مطلق ساکنین آن محسوب شده و ضمن آن که محلی ایمن در مقابل حوادث طبیعی و حاوی آسایش جسمانی است، کانونی برای ابراز صمیمانه‌ترین امیال و محبت‌ها بین افراد خانواده به شمار می‌رود. خانه، بخشی مهم از شاعرانگی و نبوغ فرهنگی و هنری هر دوره و هر جامعه‌ای محسوب می‌شود.

در سال‌های اخیر، با وجود توجه روزافزون به مسئله مسکن، مجموعه تحقیقات تجربی و یا تفسیرهای انتقادی انجام شده نتوانسته‌اند نتایجی عملی به بار آورند تا در حوزه طراحی نیز به یاری معمار بیاید. او در این بین، غریبه با خود و سرگرم با مجموعه الزام‌هایی خشک، به‌دور از خواست و نیاز حقیقی انسان، دست به کار معماری است؛ در حالی که چه بخواهد و چه نخواهد، سازنده و در عین حال در بند شرایطی است که بر مردمان تحمیل ساخته است. سلسله شرایطی که بر روحیات، سلایق، حساسیت‌ها و حتی توانایی تحرک اجتماعی، توان اقتصادی و فرهنگ مردمان مؤثر خواهد بود.

نقد معماری خانه، مستلزم نگرشی فراگیر بر محتوای زندگی است

همزمان با شکل‌گیری و توسعۀ جوامع انسانی، عوامل متعددی مثل سیاست، اقتصاد، فرهنگ و … نیز شکل یافته، که با توجه به ارتباط تنگاتنگ هر یک با فرد و جامعه انسانی و حتمیت تأثیر چندجانبۀ آنان بر یکدیگر، مجموعه‌ای برهم‌بافته از ارتباطات را فراهم آورده است. جالب آنکه معماری در این بین، با خصلتی دوگانه، ملهم از تمامی این عوامل خواهد بود. نخستین وجه، جسمیت معماری و نیازهای ناشی از آن است که او را در معرض تأثیر مستقیم عواملی مثل تکنولوژی، اقتصاد، سیاست و … نهاده، امکانات تازه و یا محدودیت‌هایی گریز‌ناپذیر را پذیرا می‌گردد. و دیگر خصلت، ارتباط معماری با نهاد انسان و تأثیرپذیری او از جمیع حالات آدمی است، که سبب تاثیرپذیری معماری از تحولات اجتماعی و فرهنگی، در طول تاریخ گشته است.

یقیناً پذیرش این امر، فرایند نقد یک اثر معماری و همچنین آشنایی با دوره‌ای از تاریخ معماری را فرآیندی بسیار پیچیده و موکول به شناخت عواملی بی‌شمار می‌نماید. نجات از این ورطه تنها از طریق واکاوی و شناسایی الگوهای تأثیر‌پذیری معماری از مجموعه عوامل مؤثر بر آن، و همچنین تاثیرگذاری معماری بر انسان، میسر می‌گردد. از این منظر، بررسی دوره‌هایی از تاریخ معماری در بستر شرایط و عوامل فرهنگی-اجتماعی تاثیرگذار بر آن، می‌تواند دستاوردهایی عینی و عملی برای معماری امروز و آینده نیز داشته باشد.